Kapłaństwo

   We wrześniu 1929 roku Józef wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego obrządku łacińskiego w Przemyślu. 24 czerwca 1934 r. przyjął z rąk ordynariusza przemyskiego ks. bp. Franciszka Bardy święcenia kapłańskie. 1 sierpnia tego roku podjął obowiązki wikarego w parafii Przybyszówka koło Rzeszowa. W ramach działalności Akcji Katolickiej roztoczył swą opiekę nad tamtejszą młodzieżą.
   Dnia 21 lutego 1936 r. ks. Bełch decyzją ordynariusza przeniesiony został do parafii w Łańcucie. Jako wikary utworzył tam Chrześcijański Związek Robotników Rolnych i Przemysłowych - by przeciwstawić się komunistycznym wpływom i propagandzie w miejscach pracy mieszkańców wsi i miast. Napisał również wtedy, wydaną następnie pod pseudonimem "Józef Wieśniak", książkę "Wici - Agraryzm - Siew. Ruch młodowiejski w świetle zasad katolickich" (Kraków 1937). Zawierała ona krytyczne opinie o ruchu młodowiejskim. Ujawniała związki aktywistów wiciowych z socjalizmem i komunizmem. Opracowanie to spotkało się z uznaniem Prymasa Augusta Hlonda.
   Decyzją ks. bp. Franciszka Bardy z 28 lipca 1938 r. ks. Bełch przeniesiony został z Pikulic do parafii w Rozwadowie, gdzie powierzono mu funkcję wikariusza. Pełniąc obowiązki duszpasterskie, zaangażował się jednocześnie w działalność społeczną na rzecz mieszkańców rozbudowującej się Stalowej Woli. Miał swój udział w utworzeniu tam szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły technicznej, zabiegał też o poprawę warunków bytowych robotników zatrudnionych w rozwijających się Zakładach Południowych.
   Aktywność ks. Bełcha zdecydowała o tym, że 1 stycznia 1939 r. mianowany został sekretarzem generalnym Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej w diecezji przemyskiej. Odtąd mieszkał w Przemyślu i zaangażował się w tworzenie diecezjalnych struktur organizacji. Opublikował wówczas obszerne dzieło "Katolickie odrodzenie wsi" (Poznań 1939), które w swym założeniu stanowić miało pomoc dla działaczy stowarzyszenia.

   Doświadczenia wojenne

   W związku z wybuchem wojny ks. bp F. Barda pismem z 11 września 1939 r. skierował ks. Józefa Bełcha do pomocy duszpasterskiej w Okręgowym Szpitalu Wojskowym nr 10 w Przemyślu, natomiast 21 września wyznaczył mu funkcję tymczasowego zarządcy parafii w Niżankowicach. Z powodu zagrożenia rozstrzelaniem przez Niemców ks. Józef i jego brat ks. Stanisław - generalny sekretarz Stowarzyszenia Mężów i asystent Chrześcijańskich Związków Zawodowych, otrzymali od ks. bp. sufragana Wojciecha Tomaki samochód wraz poleceniem wyjazdu do Kołomyi i w razie konieczności opuszczenia kraju. Ksiądz Stanisław przekroczył granicę, ksiądz Józef natomiast zrezygnował z wyjazdu i wystąpił o skierowanie go do którejś z parafii pozbawionych duszpasterza. 23 września decyzją ks. bp. Tomaki, zarządzającego częścią diecezji przemyskiej pozostającą pod okupacją Związku Sowieckiego, został administratorem parafii w Stojańcach k. Mościsk. Tam nawiązał kontakt z ks. Mikołajem Maciukiem, proboszczem parafii obrządku greckokatolickiego w pobliskim Wołostkowie. Dzięki jego wsparciu mógł przetrwać wraz parafianami czas represji sowieckich oraz uniknąć wywózki na Wschód. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej i wkroczeniu Niemców, dzięki znajomości języka, wbrew przeszkodom stwarzanym przez miejscową administrację ukraińską, wyjednał u zwierzchnich władz niemieckich zezwolenie na wznowienie działalności szkół polskich i udostępnienie wiernym kościołów zamkniętych pod pretekstem czasowego zagrożenia epidemią tyfusu. Informacje uzyskane od ks. Maciuka pozwoliły mu ocalić miejscowych Żydów. Ostrzegł bowiem przełożonego gminy Judę Garfunkla o terminie planowanej eksterminacji. Wystawił ponadto dwóm rodzinom żydowskim metryki chrztu.
   Na przełomie 1942 i 1943 r. ks. Bełch wstąpił do Armii Krajowej i pod pseudonimem "Róża" pełnił funkcję kapelana w Obwodzie AK Mościska. Jednym z celów, który przyświecał jego decyzji, była troska o ducha moralności wśród żołnierzy niepodległościowego podziemia i obrona polskiej ludności "przed przygotowywanymi napadami ukraińskimi". Na plebanii prowadził nasłuch radiowy i w oparciu o uzyskane informacje wydawał "Biuletyn Informacyjny". Przechowywał osoby ukrywające się przed Niemcami. Uczestniczył w akcjach przejmowania lotniczych zrzutów broni i amunicji oraz organizował kryjówki - magazyny, gdzie uzbrojenie to było przechowywane. Prawdopodobnie organizował także szkolenia wojskowe.

   W Stronnictwie Narodowym

   W czerwcu 1944 r., po uzyskaniu z kurii urlopu zdrowotnego z powodu postępów gruźlicy, ks. Józef Bełch przeniósł się do Grodziska k. Strzyżowa. Mieszkając u ks. Józefa Stybela, kontynuował wydawanie biuletynu. Współpracował m.in. z kapelanami AK - ks. Michałem Sternalem ps. "Łęg", ks. Ludwikiem Niemczyckim ps. "Pasterz" i ks. Stanisławem Bąkiem ps. "Wicek". Jesienią przekazano mu dokument wskazujący na formalne mianowanie go kapelanem Armii Krajowej w stopniu kapitana.
   Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. ks. Józef Bełch z inspiracji ks. Adama Józefczyka wstąpił do Stronnictwa Narodowego. Zaprzysiężony został przez prezesa Zarządu Powiatowego Stronnictwa Narodowego w Rzeszowie o. Gracjana - Jana Ożoga ps. "Strumień", zakonnika miejscowego klasztoru Ojców Bernardynów. Przyjął wówczas pseudonim "Szczerbiec". W marcu powierzono ks. Bełchowi funkcję kierownika referatu propagandy ZP SN w Rzeszowie. Już w kwietniu poprzez stworzoną sieć kolportażu rozprowadzał powstałe pod jego redakcją pisma: "Jestem Polakiem", "Nasza Sprawa", "Z nami wszyscy". Napisał ponadto w trosce o społeczność wiejską broszury: "Kwestia ludowa w Polsce" i "Wiejskie kierunki", zawierające program organizacji o charakterze ludowo-narodowym, którą zamierzał utworzyć. Konspiracyjny druk odbywał się na plebanii w Grodzisku, w domu Bronisława Bełcha ps. "Palma" i na plebanii ks. Franciszka Murasa w Niebylcu. Od sierpnia 1945 r. do maja 1946 r. prowadził w klasztorze Ojców Bernardynów w Rzeszowie comiesięczne szkolenia dla działaczy nurtu narodowego. Uczestniczył również w tym okresie w konferencjach organizowanych przez SN m.in. w Krakowie i w Rzeszowie, gdzie wygłaszał referaty poświęcone tematyce wiejskiej, stosunkom na arenie międzynarodowej i bieżącej sytuacji politycznej w Polsce. We wrześniu tego roku zorganizował Koło SN w Strzyżowie.
   W październiku 1945 roku w obawie przed dekonspiracją ks. Bełch za zgodą ks. bp. Franciszka Bardy przeniesiony został do Tywonii. Pod zmienionym nazwiskiem - jako ks. Józef Borowicz, pełnił tam funkcję ekspozyta kaplicy należącej do parafii Jarosław. Na początku listopada uczestniczył w Jarosławiu w konferencji regionalnej SN z udziałem przedstawiciela Zarządu Głównego Włodzimierza Bielana, który przekazał zgromadzonym informacje o staraniach i możliwościach zalegalizowania SN. Ksiądz Bełch, posługujący się pseudonimem "Lipiński", mianowany został wówczas kierownikiem Wydziału Propagandy Rzeszowskiego Okręgu SN.
   Dzięki inicjatywie ks. Bełcha w konspiracyjny obieg weszły nowe tytuły prasy narodowej: "Naród w Walce", "Głos Narodu", "Narodowiec", "Orzeł", "ABC Młodych", "Młoda Polska", "Biuletyn Wewnętrzny", "Sprawy Polskie", "Wielka Polska". Poza pracami redakcyjnymi na ich łamach zamieszczał wiele artykułów o tematyce politycznej, społecznej i religijnej. Był również autorem rozpraw z zakresu duszpasterstwa: "Duszpasterstwo młodzieży pozaszkolnej" oraz "Duszpasterstwo wiejskie", i licznych broszur, m.in. "Bóg i Ojczyzna", "Nacjonalizm a katolicyzm", "Katolicyzm spod szubienicy".
   Wymownym potwierdzeniem przymiotów ks. Bełcha jest również stwierdzenie zwarte w sporządzonej w 1952 r. przez resort bezpieczeństwa jego charakterystyce, gdzie napisano o nim m.in.: "(...) jest aktywistą [znanym] nie tylko w okręgu, lecz (...) na skalę krajową, o czym świadczy fakt, który miał miejsce na odprawie (...) SN na terenie Krakowa organizowanej przez Zarząd Główny", gdzie "o Bełchu wyrażono się (...) jako o najzdolniejszym znawcy ideologii SN i (...) stosunków panujących w terenie i polecono opierać się na jego zdaniu" oraz uznano go za "jedną z najzdolniejszych głów organizatorskich i pisarskich".

   W zagrożeniu

   Na przełomie kwietnia i maja 1946 roku ks. Bełch powiadomiony został przez Zbigniewa Urzyńskiego z Przemyśla o rozpracowaniu przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie struktur terenowych SN. 15 maja 1946 r. zbiegł z plebanii w Tywonii przed mającymi go aresztować funkcjonariuszami UB. Kilka dni później, po 20 maja, nastąpiły liczne zatrzymania działaczy SN, co położyło kres działalności tej organizacji na Rzeszowszczyźnie.
   Ukrywając się pod przybranym nazwiskiem - jako ks. Albin Barnaś, pełnił do sierpnia 1946 r. posługę duszpasterską w parafii ks. Stanisława Bąka w Mazurach. Następnie udał się do administracji apostolskiej Gorzowa Wielkopolskiego, gdzie od sierpnia do listopada 1946 r. pracował w parafii NMP w Słupsku. Stąd wyjechał na Dolny Śląsk i uzyskawszy zgodę kurii wrocławskiej, do połowy grudnia - jako ks. Jan Zima - przebywał w parafii w Czarnym Borze. Zamierzał wówczas opuścić kraj. Jednak wobec trudności w zorganizowaniu ucieczki zaniechał tego i powrócił do administracji Gorzowa Wielkopolskiego. Tam 19 grudnia 1946 r. mianowany został administratorem parafii Goraj.
   25 lutego 1947 r. komunistyczne władze w Polsce ogłosiły tzw. dekret o amnestii. Ten akt nagłośniony jako dobrodziejstwo okazał się strategicznym zabiegiem rządzących. Dawał on możliwość rozpracowania i inwigilacji osób, które w okresie wojny i po jej zakończeniu zaangażowane były w działalność uznaną przez komunistów za nielegalną i stanowić mogły grupę potencjalnych przeciwników nowego systemu. Do grupy tej należało wielu aresztowanych w późniejszym okresie duchownych. Ksiądz Bełch ujawnił swą działalność konspiracyjną 14 kwietnia 1947 r. w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Skwierzynie. Odtąd wzmogła się wobec niego inwigilacja i zaczęto wzywać go na przesłuchania. Z obawy przed aresztowaniem we wrześniu 1947 r. podjął decyzję o ucieczce z Goraja.
   Niepewność co do przyszłości, towarzysząca mu obawa przed zatrzymaniem i ciągłe ukrywanie się doprowadziły ks. Bełcha do stanu załamania nerwowego. Przebywając na plebanii parafii Św. Rodziny w Szczecinie, usłyszał podejrzane głosy i postanowił uciec, wyskakując z pierwszego piętra. Z licznymi urazami przewieziony został do szpitala. Pogarszający się stan zdrowia sprawił, że ks. Bełch trafił do Kliniki Neuropsychiatrycznej w Krakowie. Tam z rozpoznaniem depresji przebywał od 8 do 28 października 1947 roku. Po odzyskaniu sił powrócił w rodzinne strony i podjął kapłańskie obowiązki w kaplicy w Niegłowicach - należącej do parafii w Jaśle, a potem w Mazurach. Następnie został katechetą w szkole powszechnej i gimnazjum w Sokołowie Małopolskim, gdzie 24 czerwca 1949 r. przejął obowiązki administratora parafii.
   Wkrótce 6 listopada 1949 r. przybyli do ks. Bełcha funkcjonariusze z Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie w celu przeprowadzenia przesłuchania. Po jego zakończeniu, wykorzystując konieczność uczestnictwa w ceremonii pogrzebowej, kapłan po raz kolejny zbiegł. Uzyskawszy 28 listopada zgodę Kurii Biskupiej w Przemyślu na opuszczenie diecezji, przebywał na jej terenie jeszcze ponad pół roku. Ukrywał się w Górnie u ks. Mieczysława Lachora i w Domostawie u ks. Jana Zmory. W tym czasie rzeszowski WUBP zwrócił się do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie o podjęcie formalnych procedur zmierzających do aresztowania ks. Bełcha. W związku z tym 19 stycznia 1950 r. prokurator Stanisław Śliwa wystąpił do Kurii Przemyskiej o wskazanie miejsca pobytu poszukiwanego. Z odpowiedzi udzielonej mu przez kurię wynikało, iż miejsce pobytu ks. Bełcha nie jest znane.
   Nawiązawszy kontakt z kurią przemyską i uzyskawszy jej zgodę, ks. Bełch w połowie lipca 1950 r. udał się do Wrocławia. Zamieszkał w parafii św. Jakuba i Krzysztofa na Psim Polu, wspierając w posłudze duszpasterskiej miejscowych kapłanów - jej administratora ks. Ignacego Pawlikiewicza-Kociaka oraz księży wikarych: Pawła Komborskiego i Michała Sternala, którzy podobnie jak on uszli z diecezji przemyskiej przed aresztowaniem.

   Zatrzymanie przez funkcjonariuszy UB i śledztwo

   W tym okresie wobec ks. Pawlikiewicza--Kociaka i grupy duchownych, z którymi ks. Bełch współpracował i utrzymywał kontakty towarzyskie, funkcjonariusze sekcji V Wydziału V WUBP we Wrocławiu prowadzili już rozpracowanie agenturalne "Nr 17". W konsekwencji prowadzonych działań w nocy z 22 na 23 października 1950 r. przeprowadzono we Wrocławiu akcję aresztowań. W zabudowaniach kościelnych - probostwie i wikarówce na Psim Polu, zatrzymani zostali księża: Pawlikiewicz-Kociak - "główny figurant sprawy", Bełch, Sternal, Komborski. W innych punktach miasta zatrzymano księży Puzia i Witkosia oraz Marię Orzelską-Welker. Podczas rewizji przeprowadzonej w pokoju ks. Bełcha funkcjonariusze UB przejęli jego prywatną korespondencję i notatki oraz dwanaście dolarów amerykańskich. Wieziony przez nich samochodem do siedziby WUBP próbował zbiec, jednak jego zamiar został udaremniony.
   Według zatwierdzonego przez płk. Jana Zabawskiego, szefa WUBP we Wrocławiu, planu, śledztwo prowadzone miało być systemem ciągłych przesłuchań przez wiele dni i nocy - tzw. konwejerem. Uczestniczyć w nim miało siedmiu "pracowników operacyjnych" i wspomagających ich siedmiu innych funkcjonariuszy. Miało to zapewnić śledztwu szybki przebieg i przyznanie się zatrzymanych do winy.
   W czasie trwającego wiele miesięcy śledztwa wobec przesłuchiwanych stosowano wyrafinowane i powszechnie wówczas używane w aresztach UB metody wymuszania zamierzonych zeznań. Między innymi zachowały się informacje o sposobach postępowania funkcjonariuszy wobec ks. Pawlikiewicza-Kociaka. Poza ciągłymi upokorzeniami moralnymi i psychicznymi - m.in. obrzucaniem go wyzwiskami w formie: "ty ch...u", "sk...synie", "k...a twoja mać", poddany był "konwejerom", w czasie których pozbawiony snu i głodzony, dodatkowo zmuszany był do wielogodzinnych "stójek". Jedno z tego rodzaju przesłuchań trwało trzy dni oraz cztery noce. Znane są również daty innego z tych przesłuchań - od 9 do 16 stycznia 1951 roku.
   Przesłuchania ks. Bełcha prowadzone były głównie przez Mariana Żurawskiego, choć kilkakrotnie dokonywali ich również inni: kierujący śledztwem Stanisław Dobrzyński, Ludwik Woźnica, Marian Nawrocki, Ludwik Kulak, Stanisław Binkowski. Stosowane wobec niego metody wymuszania zeznań scharakteryzował w czasie rozprawy przed WSR w Rzeszowie 23 lipca 1954: "Odnośnie do protokołów sporządzonych w toku śledztwa nic konkretnego powiedzieć nie mogę, ponieważ byłem wtedy chory, a ponadto bito mnie w czasie samego aresztowania i w toku przesłuchań, nie dawano mi pić, kazano mi stać pod ścianą z rękami do góry, siedzieć na krawędzi stołka itp. Ponadto bito mnie kułakami po twarzy i wyzywano od kretyna, matołka, idioty".
   Siostra ks. Bełcha, Jadwiga Palacz, 27 października 1994 r. opisała wspominany przez swego brata pobyt w areszcie śledczym następująco: "Śp. Józio mówił mi, jak go maltretowali. Kazali mu siedzieć na czymś spiczastym i to go najwięcej męczyło. A drugie - jak go przesłuchiwali, to na korytarzu podstawili kobietę z małym dzieckiem i ono płakało. Józiowi mówili, że to ja z dzieckiem i że jak się przyzna, to mnie puszczą do domu, a jak się nie przyzna, to mnie zamkną z dzieckiem w areszcie".
   Poza częstymi i długotrwałymi przesłuchaniami aresztowani także w celach poddani byli nie mniej skutecznym, choć bardziej dyskretnym i wyrafinowanym metodom zdobywania informacji, wykorzystywanych przez śledczych w trakcie dalszych przesłuchań. Gromadzono je dzięki tzw. agenturze celnej, którą stanowili pozyskani różnymi sposobami do współpracy z UB współprzebywający w celi aresztanci. Księdza Bełcha rozpracowywał agent o pseudonimie "Zemsta".

   Akt oskarżenia

   Dnia 6 kwietnia 1951 r. Stanisław Dobrzyński podjął decyzję o zamknięciu śledztwa i pociągnięciu do odpowiedzialności karnej pozostałych osób związanych z ks. Pawlikiewiczem-Kociakiem. Następnego dnia sporządził akt oskarżenia, który przesłano do akceptacji w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego. W przygotowanej 10 lipca 1951 r. odpowiedzi płk Józef Różański, dyrektor Departamentu Śledczego, zgodnie z zaleceniami Julii Brystigerowej, dyrektor Departamentu V, postanowił o wycofaniu oskarżenia wobec ks. Sternala i ks. Puzia oraz zwolnieniu ich z aresztu. Zdecydował ponadto o zmianie niektórych z postawionych wobec zatrzymanych zarzutów. Zgodnie z wytycznymi Dobrzyński 17 lipca sporządził nowy akt oskarżenia. Pominął w nim duchownych, wobec których umorzono śledztwo i których decyzją ppłk. Filipa Barskiego, wojskowego prokuratora rejonowego we Wrocławiu, zwolniono z aresztu.
   Ksiądz Bełch oskarżony wówczas został o przynależność w okresie od 1945 do listopada 1949 r. na terenie woj. rzeszowskiego do nielegalnej organizacji SN. Zarzucono mu prowadzenie w jej ramach działalności publicystycznej, wydawanie nielegalnej prasy oraz przechowywanie od 6 XI 1949 r. archiwum organizacyjnego SN; podżeganie Bolesława Bełcha do dokonania napadu rabunkowego i wymierzenia chłosty na dwóch członkach PPR z powiatu rzeszowskiego, co miało być dokonane w lecie 1945; działanie na szkodę Narodu Polskiego przez napisanie w 1937 r. książki "Wici - Agraryzm - Siew".

   W oczekiwaniu na proces sądowy i wyrok

   1 sierpnia 1951 r. Wojskowy Sąd Rejonowy we Wrocławiu na posiedzeniu niejawnym przedłużył tymczasowe aresztowanie wobec osób objętych nowym aktem oskarżenia. Po zakończeniu czynności śledczych przeniesiono ich do wrocławskiego więzienia nr 1 przy ul. Kleczkowskiej. Stąd po uzupełnieniu przez wojskowego prokuratora rejonowego we Wrocławiu oczekiwanej przez WSR w Rzeszowie dokumentacji śledztwa - przed 25 marca 1952 r. przewiezieni zostali do więzienia na zamku Lubomirskich w Rzeszowie.
   Proces przed WSR w Rzeszowie rozpoczął się 27 maja 1952 roku. Już w trzecim dniu jego trwania sąd na wniosek adwokata Jana Kanta z Warszawy, ze względu na zły stan zdrowia ks. Józefa Bełcha, wyłączył jego sprawę do odrębnego postępowania. W stosunku do ks. Bełcha WSR w Rzeszowie podjął 6 listopada 1952 r. decyzję o przetransportowaniu go na oddział zamknięty Szpitala dla Psychicznie i Nerwowo Chorych w Kobierzynie koło Krakowa. Wydane po kilku miesiącach 16 kwietnia 1953 r. orzeczenie sądowo-psychiatryczne stwierdzało jego niezdolność oceny inkryminowanych mu czynów w momencie ich popełnienia oraz - wskazując na konieczność dalszego leczenia - odrzucało możliwość odbywania przez niego kary. Wobec takiej opinii medycznej WSR w Rzeszowie wystąpił o wykonanie kolejnych badań psychiatrycznych w Państwowym Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Pruszkowie koło Warszawy. Tym razem diagnoza z 24 listopada 1953 r. stwierdzała poczytalność oskarżonego w momencie popełniania zarzucanych mu czynów. Jednocześnie w piśmie z 22 lutego 1954 r. przesłanym z Pruszkowa do WSR w Rzeszowie stwierdzono, że dalszy pobyt w szpitalu jest niewskazany i możliwe jest stawienie się ks. Bełcha przed sądem, z zastrzeżeniem jednak konieczności bezpośredniego przewiezienia go na rozprawę.
   Pomimo wyraźnych przeciwwskazań WSR w Rzeszowie pismem z 20 kwietnia 1954 r. polecił szpitalowi wydanie więźnia celem przetransportowania go pod eskortą milicji do więzienia w Rzeszowie. Po zrealizowaniu tego planu, wobec rozbieżności wcześniejszych diagnoz na temat stanu zdrowia ks. Bełcha, wystąpiono o dodatkowe badania lekarskie. Tym razem orzeczenie z 6 lipca wystawione przez dr. Batawię potwierdziło odpowiedzialność oskarżonego za popełnione czyny i umożliwiało podjęcie wobec ks. Bełcha procedur sądowych.
   Rozprawa przed WSR w Rzeszowie rozpoczęła się 23 lipca 1954 roku. W skład zespołu sędziowskiego wchodzili: przewodniczący - kpt. Witold Wleciał; ławnicy - szer. Józef Kucharczyk i szer. Kazimierz Sabat. Prokurator w rozprawie nie uczestniczył, obrońcą z urzędu był mec. Witold Miksiewicz. Protokołował ppor. Jerzy Płąska. 31 lipca zapadł wyrok. Księdza Bełcha uznano za winnego przechowywania i rozpowszechniania pism oraz książek zawierających "fałszywe wiadomości mające wyrządzić istotną szkodę interesom Państwa Polskiego". Za czyny te skazano go na 7 lat więzienia oraz utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na okres 2 lat. Na mocy amnestii zaś z 1952 r. złagodzono wymiar kary o jedną trzecią, tzn. do 4 lat i 8 miesięcy więzienia. Powołując się natomiast na ustawę amnestyjną z 22 lutego 1947 roku, umorzono wobec niego postępowanie w związku z przynależnością do SN i przechowywaniem archiwum organizacji oraz podżeganiem do napadu rabunkowego i wymierzenia kary chłosty. Uniewinniono go ponadto od zarzutu działania w 1937 r. na szkodę państwa polskiego ze względu na treści zawarte w książce "Wici - Agraryzm - Siew". Na poczet tej kary zaliczono okres tymczasowego aresztowania od 21 października 1950 roku. Wyrok uprawomocnił się 8 sierpnia 1954 roku.
   Początkowo ks. Bełch przebywał w więzieniu na Zamku w Rzeszowie, a od 22 października 1954 roku w Rawiczu. 10 sierpnia 1954 r. adwokat Witold Miksiewicz wniósł do WSR we Wrocławiu prośbę o przedterminowe zwolnienie ks. Bełcha z więzienia ze względu na stan zdrowia. Rozpatrzono ją 23 listopada 1954 r. na posiedzeniu niejawnym WSR w Krakowie, który warunkowo zwolnił ks. Bełcha z odbywania kary więzienia. Jednocześnie wyznaczono mu roczny okres próbny. 30 listopada zwolniono go z więzienia w Rawiczu. Natomiast 30 maja 1956 r. Wojskowy Sąd Garnizonowy w Krakowie na mocy ustawy o amnestii z 27 kwietnia 1956 r. darował w całości karę dodatkową - tzn. pozbawienia praw publicznych na okres 2 lat.

   "Na wolności"

   Po odzyskaniu wolności ks. Bełch do 13 marca 1955 r. przebywał u swej siostry Jadwigi Palacz w Sobniowie, a następnie u ks. Władysława Orzechowskiego w Niebieszczanach koło Sanoka. 27 kwietnia 1955 r. w odpowiedzi na skierowaną do Kurii Biskupiej w Przemyślu prośbę został ekskardynowany do diecezji wrocławskiej.
   Dnia 8 września 1955 r., po uzyskaniu zgody Wydziału ds. Wyznań przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu, mocą pisma wikariusza kapitulnego ks. Kazimierza Lagosza ks. Bełch ustanowiony został administratorem parafii w Smogorzowie Wielkim w dekanacie Wołów. Z powodu zniszczeń kościoła i plebanii zamieszkiwał jako sublokator u swych parafian, początkowo w Baszynie, później zaś w Smogorzowie. Pełniąc posługę duszpasterską, prowadził również odbudowę kościoła. Jego działalność już wkrótce znalazła się w sferze szczególnego zainteresowania Powiatowego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w Wołowie. 20 lutego 1956 r. funkcjonariusz tego urzędu chor. Bronisław Oleksy postanowił o założeniu na ks. Bełcha sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej o kryptonimie "Fachowiec". W uzasadnieniu swej decyzji - poza powołaniem się na "więzienną" przeszłość kapłana - napisał: "Obecnie (...) uprawia wrogą działalność w postaci odciągania członków spółdzielni od pracy spółdzielczej, a angażuje [ich] razem z kom[itetem] odbudowy kościoła przy odbudowie kościoła w Smogorzowie Wielkim".
   Przy finansowym wsparciu swego brata ks. Stanisława, przebywającego w Anglii, ks. Bełch prowadził również prace remontowe obiektów sakralnych w Baszynie i w Połczynie oraz budowę plebanii w Smogorzowie.
   Aktywność ks. Bełcha i wydatkowanie na odbudowę i remonty obiektów sakralnych znacznych sum pieniężnych naraziły go również na podejrzenia ze strony MO i prokuratury o udział w 1962 r. w głośnym napadzie na bank w Wołowie. Nie zrażając się podejmowanymi wobec niego ze strony prokuratury, MO i SB działaniami oraz uciążliwymi kontrolami finansowymi, kontynuował z zapałem swą duszpasterską pracę.
   Dnia 29 sierpnia 1965 r. ks. Bełch decyzją kurii podjął obowiązki proboszcza w parafii Sobótka. Jednocześnie 8 kwietnia 1966 r. powierzono mu zarząd parafii Rogów Sobócki. 7 lutego 1967 r. dekretem wikariusza kapitulnego ks. bp. Andrzeja Wronki mianowany został dziekanem nowo utworzonego dekanatu Sobótka. Z pełnionych funkcji ks. Bełch zwolniony został na własną prośbę przez ks. kard. Henryka Gulbinowicza - arcybiskupa metropolitę wrocławskiego, 31 sierpnia 1987 roku. Po przejściu na emeryturę, korzystając z zaproszenia biskupa przemyskiego Ignacego Tokarczuka, powrócił do diecezji przemyskiej. Zamieszkał w Diecezjalnym Domu Księży Emerytów "Emaus" w Korczynie koło Krosna. Dołączył do przybyłego tam z emigracji w Anglii swego brata ks. prof. Stanisława Bełcha. Obydwaj poświęcili się pracy naukowo-badawczej i publicystyce. Ksiądz Józef Bełch zmarł w Korczynie 10 września 1993 roku. Jego pogrzeb odbył się 12 września na cmentarzu w Jaśle-Sobniowie, z udziałem ordynariusza rzeszowskiego ks. bp. Kazimierza Górnego.
   Dnia 31 maja 1994 r. na wniosek o. Piusa Bełcha Sąd Wojewódzki w Rzeszowie unieważnił wyrok WSR w Rzeszowie wydany w 1954 roku. Jednocześnie uznał, że działalność ks. Bełcha w strukturach SN i NOW miała na celu zapewnienie państwu polskiemu niepodległości i suwerennego bytu.

Stanisław A. Bogaczewicz